Tıbbi cihaz klinik araştırmaları, yeni geliştirilen cihazların etkinliği, güvenliği ve hastalara sağlayacağı faydaların değerlendirilmesi açısından kritik bir rol oynamaktadır. Bu araştırmaların etik ve bilimsel standartlara uygun bir şekilde gerçekleştirilmesi, regülasyonlara tam uyumu gerektirir. Ulusal ve uluslararası düzenlemelere uyum, hasta güvenliğinin sağlanması, veri bütünlüğü ve araştırma sonuçlarının geçerliliği açısından büyük önem taşır.

Tıbbi Cihaz Klinik Araştırmalarında Temel Regülasyonlar

Tıbbi cihaz klinik araştırmalarında regülasyonlar hem ulusal hem de uluslararası düzeyde belirlenmiş mevzuatlar çerçevesinde şekillenir. Bu regülasyonlar, araştırmaların güvenli, etik ve bilimsel açıdan sağlam bir şekilde yürütülmesini sağlamak amacıyla oluşturulmuştur.

1. Türkiye’deki Regülasyonlar

Türkiye’de tıbbi cihaz klinik araştırmaları, T.C. Sağlık Bakanlığı Tıbbi Cihaz ve İlaç Kurumu (TİTCK) tarafından düzenlenmektedir. Türkiye’de yürürlükte olan temel mevzuatlar şunlardır:

• Tıbbi Cihaz Klinik Araştırmaları Yönetmeliği (8.07.2022 tarihli ve 31890 sayılı Resmi Gazete) Bu Yönetmeliğin amacı, taraf olunan uluslararası anlaşmalar ile Avrupa Birliği standartları ve iyi klinik uygulamaları çerçevesinde piyasaya arz sonrası çalışmaları ve tıbbi cihaz klinik araştırmaları ile bu araştırmalara katılan gönüllülerin haklarının korunmasını sağlamaktadır. Bu Yönetmelik piyasaya arz sonrası çalışmalar (PMCF) ile tıbbi cihaz klinik araştırmalarını kapsamaktadır. Retrospektif çalışmalar ve in vitro tanı amaçlı tıbbi cihazlar ile yapılan performans değerlendirme çalışmaları bu yönetmeliğin kapsamı dışındadır. Aynı zamanda bu yönetmelik klinik araştırmalarla ilgili tanımları, genel esasları, araştırmaların başlatılması ve yürütülmesi, sponsorun ve araştırmacıların sorumlulukları, klinik araştırma etik kurulları, denetim aykırı davranışlar hakkında uygulanacak hükümler ve cezaları da düzenlemektedir.
• Tıbbi Cihaz Yönetmeliği (02.06.2021 tarihli ve  31499 Mükerrer sayılı sayılı Resmi Gazete)

Bu Yönetmeliğin amacı; hastalar, kullanıcılar ve diğer kişiler için sağlığın yüksek seviyede korunmasını esas alarak, tıbbi cihazlar için yüksek kalite ve güvenlilik standartları belirleyerek, insan kullanımına yönelik tıbbi cihazların ve bunların aksesuarlarının piyasaya arz edilmesi, piyasada bulundurulması veya hizmete sunulmasıyla ilgili usul ve esasları belirlemektir. Bu Yönetmelik ayrıca, tıbbi cihazlara ve aksesuarlarına ilişkin yürütülen klinik araştırmalara da uygulanarak klinik araştırmalardan elde edilen verilerin güvenilir ve sağlam olmasını ve klinik araştırmaya katılan gönüllülerin güvenliğinin korunmasını sağlamayı da amaçlar.

• İn Vitro Tanı Amaçlı Tıbbi Cihaz Yönetmeliği(RG: 2021/31499):

Bu Yönetmeliğin amacı; hastalar, kullanıcılar ve diğer kişiler için sağlığın yüksek seviyede korunmasını esas alarak, in vitro tanı amaçlı tıbbi cihaz (in vitro tanı cihazı) için yüksek kalite ve güvenlilik standartları belirleyerek, insan kullanımına yönelik in vitro tanı cihazlarının ve bunların aksesuarlarının piyasaya arz edilmesi, piyasada bulundurulması veya hizmete sunulmasıyla ilgili usul ve esasları belirlemektir.

Bu Yönetmelik ayrıca, in vitro tanı cihazlarına ve aksesuarlarına ilişkin yürütülen performans çalışmalarına da uygulanarak performans çalışmalarından elde edilen verilerin güvenilir ve sağlam olmasını ve bir performans çalışmasına katılan gönüllülerin güvenliğinin korunmasını sağlamayı da amaçlar.

• Hayvan Kaynaklı Dokular Kullanılarak İmal Edilen Tıbbi Cihazlara Dair Yönetmelik (14.01.2021 tarihli ve 31364 sayılı RG)

Bu Yönetmeliğin amacı, hayvan dokusundan türetilen cansız ürünler veya cansız hale getirilmiş hayvan dokusu kullanılarak imal edilen, implante edilebilir aktif tıbbi cihazlar da dâhil tıbbi cihazların piyasaya arzı ve/veya hizmete sunulması ile ilgili özel gereklilikleri düzenlemektir.

Yukarıda detaylarını paylaştığımız tüm yönetmeliklere TİTCK sayfasından erişim sağlayabilirsiniz.

• İyi Klinik Uygulamaları Kılavuzu:

İyi Klinik Uygulamaları (Good Clinical Practice - GCP) Kılavuzu, klinik araştırmaların etik, bilimsel ve kalite standartlarına uygun bir şekilde yürütülmesini sağlayan uluslararası bir rehber niteliğindedir. GCP, hasta güvenliği, hakları ve refahının korunmasını, araştırma sonuçlarının doğruluğunu ve güvenilirliğini garanti altına almak için belirlenen temel prensipleri içerir.

• İyi Laboratuvar Uygulamaları Kılavuzu:

İyi Laboratuvar Uygulamaları (Good Laboratory Practice - GLP) Kılavuzu, laboratuvar ortamında gerçekleştirilen klinik öncesi araştırmaların kalite, güvenilirlik ve tutarlılık standartlarını belirleyen bir rehberdir. GLP, özellikle farmasötik ürünler, biyoteknolojik ürünler, tıbbi cihazlar ve kimyasalların toksikolojik, farmakokinetik ve biyolojik testlerini kapsar.

• İyi İmalat Uygulamaları Kılavuzu:

İyi İmalat Uygulamaları (Good Manufacturing Practices - GMP), tıbbi ürünlerin amaçlanan kullanımlarına uygun ve ürün spesifikasyonlarında gerekli görülen kalite standartlarına uygun olarak sürekli olarak üretilmesini ve kontrol edilmesini sağlayan kalite güvencesinin bir yönüdür. Son ürünün test edilmesiyle ortadan kaldırılamayan herhangi bir farmasötik üretimde yer alan riskleri en aza indirmek için tasarlanmıştır.

Bu yönetmelikler, klinik araştırmaların etik kurallar çerçevesinde yürütülmesini sağlarken, cihazların insan sağlığına uygunluğunu değerlendirme sürecini de belirler.

2. Avrupa Birliği Regülasyonları

Avrupa Birliği’nde tıbbi cihaz klinik araştırmalarını düzenleyen temel regülasyonlar, Türkiye için de bağlayıcı niteliktedir. En önemli düzenlemeler şunlardır:

• Tıbbi Cihaz Regülasyonu (MDR - EU 2017/745): MDR, Avrupa pazarına sunulacak tıbbi cihazların tasarım, imalat, klinik değerlendirme ve pazar takibi süreçlerine ilişkin katı kurallar getirerek hasta güvenliğini ön planda tutmaktadır. Ayrıca, klinik araştırmaların kalitesini artırmaya yönelik düzenlemeler içermektedir.

• In Vitro Diagnostik Cihaz Regülasyonu (IVDR - EU 2017/746): Özellikle in vitro tanı cihazlarının (IVD) klinik araştırmalarına yönelik standartları belirleyen bu yönetmelik, cihazların güvenilirliğini ve doğruluğunu sağlamak için klinik performans çalışmalarını zorunlu kılmaktadır.

• Medical Device Coordination Group (MDCG) Rehberleri:

Bu rehberler (EU) 2017/745 MDR “Tıbbi Cihaz Regülasyonu” ile (EU) 2017/746 IVDR “İn Vitro Diagnostik Cihaz Regülasyonunun nasıl uygulanması gerektiğine dair ortak bir anlayış sunarlar ve mevzuatın etkili ve uyumlu bir şekilde hayata geçirilmesini hedeflerler.

Klinik Araştırmalar için bazı MDCG rehberleri şunlardır;

• MDCG 2024-15: EUDAMED'in Olmadığı Durumlarda Klinik Araştırma Raporlarının ve Özetlerinin Yayımlanması Hakkında Rehber

• MDCG 2024-5:Tıbbi cihazların klinik araştırmaları için Araştırmacı Broşürünün içeriği hakkında rehber

• MDCG 2024-3: Tıbbi cihazların klinik araştırmalarına yönelik Klinik Araştırma Planının kapsamı hakkında rehber

• MDCG 2021-28: Tıbbi Cihaz Yönetmeliği Kapsamındaki Klinik Araştırmalarda Önemli Değişiklikler

• MDCG 2021-8: Klinik Araştırma Başvuru/Bildirim Dokümanları

• MDCG 2021-6.rev1: (EU) 2017/745 sayılı Tüzük- Klinik araştırma ile ilgili Sorular & Cevaplar

• MDCG 2020-10/1: (EU) 2017/745 Sayılı Tüzük Kapsamında Tıbbi Cihaz Klinik Araştırmalarında Güvenlilik Raporlaması

Bu regülasyonlar doğrultusunda, Avrupa'da gerçekleştirilecek tıbbi cihaz klinik araştırmaları, sıkı etik ve bilimsel kurallar çerçevesinde yürütülmelidir.

3. ABD ve Diğer Uluslararası Standartlar

ABD’de tıbbi cihaz klinik araştırmaları, Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından düzenlenmektedir. Klinik araştırmalarda uyulması gereken başlıca FDA regülasyonları şunlardır:

• FDA Tıbbi Cihaz Regülasyonları (21 CFR 812, 21 CFR 820):

• 21 CFR 812: Tıbbi cihaz klinik araştırmalarına ilişkin gereklilikleri belirler. Araştırmaların planlanması, yürütülmesi ve denetlenmesi süreçlerinde uyulması gereken prosedürleri kapsar.

• 21 CFR 820: Tıbbi cihaz üreticileri için Kalite Yönetim Sistemi (QMS) gerekliliklerini içerir.

• ISO 14155:2020 - Tıbbi Cihaz Klinik Araştırmalarında İyi Klinik Uygulamalar (GCP) Standartları: Bu uluslararası standart, tıbbi cihaz klinik araştırmalarında hasta güvenliği, veri bütünlüğü ve bilimsel titizliği sağlamak amacıyla oluşturulmuştur. Çalışmaların etik kurallar çerçevesinde yürütülmesini zorunlu kılmaktadır.

Bu regülasyonlar, küresel ölçekte tıbbi cihaz klinik araştırmalarının güvenilirliğini ve kalitesini artırmaya yönelik önemli rehberler sunmaktadır.

Regülasyon İhlalleri ve Sonuçları

Tıbbi cihaz klinik araştırmalarında regülasyon ihlalleri genellikle yetersiz klinik araştırma tasarımı, belgelendirme ve raporlama eksiklikleri, regülasyon değişikliklerine uyum sağlamama ve denetim ve izleme süreçlerindeki zayıflık faktörlerinden kaynaklanmaktadır.   Denetim faaliyetleri sonunda regülasyonda belirtilen gerekliliklere uyulmadığında hastaların, kullanıcıların veya diğer kişilerin sağlığı veya güvenliği ya da halk sağlığının korunmasının diğer yönleri açısından kabul edilemez bir risk oluşturmadığı tespit edilirse, ilgili iktisadi işletmeden söz konusu uyumsuzluğu, iktisadi işletmeye açıkça tanımlanan ve uyumsuzlukla orantılı olan makul bir süre içinde sona erdirmesi istenir.  Tam uyum sağlanamaması ya da sağlık ve güvenliği için kabul edilemez bir risk teşkil eden durumlar hem hasta güvenliği hem de cihazın piyasa erişimi açısından ciddi sonuçlar doğurabilir. Makul süre içerisinde regülasyona uyumsuzluk giderilmemesi durumunda, ürünün piyasada bulundurulmasını kısıtlamak veya yasaklamak için ya da ürünün geri çağırılmasını veya piyasadan çekilmesini sağlamak üzere uygun tüm tedbirler alınabilir. Onaylanmış Kuruluş (NB) tarafından işletmenin CE belgesinin geçici süre ile askıya alınmasına ya da iptal edilmesine sebep olabilir.  Yukarıda belirtildiği gibi uyumsuzluk, yalnızca yasal yaptırımlarla sınırlı kalmaz; aynı zamanda finansal kayıplara, ürün geri çağırmalarına ve kurumsal itibarın zedelenmesine yol açabilir. Bu nedenle, üreticiler ve klinik araştırma yürütücülerinin, regülasyon ihlallerini en aza indirmek için etkin risk yönetimi stratejileri uygulamaları kritik öneme sahiptir.

Uyum Sağlamak, Başarıyı Garanti Eder

Tıbbi cihaz sektöründe regülasyonlara uyum, sadece yasal bir gereklilik değil, aynı zamanda hasta güvenliğini, araştırma güvenilirliğini ve ticari başarının sürdürülebilirliğini sağlayan temel bir stratejidir. Firmalar, küresel pazarlarda rekabet edebilmek için regülasyonlara tam uyum sağlamalı, güçlü kalite yönetim sistemleri kurmalı ve sürekli gelişime açık olmalıdır. Bu yaklaşım, yalnızca yasal yaptırımlardan kaçınmayı değil, aynı zamanda pazara erişimi hızlandırmayı ve şirketlerin sektördeki itibarını güçlendirmeyi mümkün kılar.

Tıbbi Cihazlar Enstitüsü misyonu dahilinde Tıbbi Cihaz sektörü temsilcileri ve ilgili paydaşlarına Klinik Araştırma Kurulu olarak Klinik Araştırmalar hakkında daha fazla bilgi sağlamak amacıyla hazırladığımız bu bültenler dışında 2025 yılı içerisinde gerçekleştirmeyi planladığımız eğitim ve uygulamalar olacaktır.

Ali Eren Bahali 

Tıbbi Cihazlar Enstitüsü Klinik Araştırma Kurulu Başkanı